1. Đại cương.
+ Vẩy nến (psoriasis) là bệnh da mạn tính, thường gặp và hay tái phát. ở các nước Âu- Mỹ, tỉ lệ mắc bệnh vẩy nến chiếm 1-2% dân số. ở Việt Nam, tỉ lệ vẩy nến là 5-7% tổng số bệnh nhân da liễu đến khám tại các phòng khám da liễu.
+ Căn nguyên – bệnh sinh của vẩy nến được nghiên cứu từ lâu song vẫn còn nhiều điểm chưa sáng tỏ, ngày nay người ta cho rằng vẩy nến là bệnh da di truyền, gen gây nên bệnh vẩy nến nằm trên nhiễm sắc thể số 6 có liên quan HLA- DR7, B13, B17, B37, BW 57, CW6…
Dưới tác động của các yếu tố gây bệnh (yếu tố khởi động, yếu tố môi trường) như stress, nhiễm khuẩn, chấn thương cơ học, vật lý, rối loạn nội tiết, các thuốc… gen này được khởi động dẫn đến tăng sản tế bào biểu bì sinh ra vẩy nến.
+ Vẩy nến là một bệnh có cơ chế miễn dịch, vai trò của lymphô T hoạt hoá, các cytokines, IGF1, EGF, TGF µ, IL 1, IL 6, IL 8, nhóm trung gian hóa học eicosanoides, prostaglandine, plasminogen mà hậu quả cuối cùng là dẫn đến tăng sinh tế bào biểu bì, tăng gián phân sinh ra vẩy nến.
+ Đặc điểm lâm sàng chủ yếu là phát ban độc dạng, trên da có các đám mảng đỏ kích thước to nhỏ khác nhau ( từ vài milimet đến hàng chục centimet) , nền cộm, thâm nhiễm, bề mặt phủ vẩy trắng như nến, khu trú một vùng hay rải rác khắp đầu mặt, thân mình, tay chân. Triệu chứng ngứa chiếm khoảng 20- 40% số ca. Bệnh thường xuất hiện nhiều nhất ở lứa tuổi 10- 30, tỉ lệ nam và nữ xấp xỉ như nhau.
+ Về tiến triển, bệnh tiến triển mãn tính, hầu như suốt đời nhưng lành tính, trừ một vài thể nặng, có thể sinh biến chứng như vẩy nến thể khớp, vẩy nến đỏ da toàn thân, các đợt vượng bệnh xen kẽ các đợt bệnh thuyên giảm. Chất lượng cuộc sống bị giảm sút, bệnh ảnh hưởng nhiều đến tâm lý, sinh hoạt, thẩm mỹ.
+ Điều trị bệnh vẩy nến còn nan giải, có rất nhiều loại thuốc, nhiều phương pháp được áp dụng, song chưa có loại nào chữa bệnh khỏi hẳn được, mới dừng lại ở mức làm bệnh đỡ, tạm khỏi về lâm sàng, hạn chế tái phát, một số loại thuốc nhiều tác dụng phụ độc hại, đắt tiền… nên cần giải thích rõ cho bệnh nhân về bệnh tật để có sự hợp tác tốt, và sau khi điều trị bệnh đỡ, tạm khỏi về lâm sàng, cần cho bệnh nhân phác đồ điều trị duy trì và phòng tránh tái phát.
https://www.youtube.com/watch?v=Ke-Mh8ZLbrI
2. Căn nguyên – bệnh sinh.
Căn nguyên – bệnh sinh còn nhiều điểm chưa sáng tỏ, song hầu hết các tác giả cho vẩy nến là bệnh da di truyền, bệnh da do gen. Yếu tố di truyền (genetic factor) được thừa nhận, dưới tác động của các yếu tố khởi động (như stress, nhiễm khuẩn, chấn thương cơ học vật lý…) gen gây nên bệnhvẩy nến được khởi động và sinh ra vẩy nến.
2.1. Gen gây nên bệnh vẩy nến nằm trên nhiễm sắc thể số 6 có liên quan HLA, DR7, B13, B17, BW57, CW6.
2.2. Yếu tố di truyền chiếm 12,7% (theo Huriez) và 29,8% (theo Bolgert) di truyền trội độ xuyên 60%.
2.3. Căng thẳng thần kinh (stress) liên quan đến phát bệnh và vượng bệnh, bệnh nhân bị vẩy nến thuộc típ thần kinh dễ bị kích thích, hay lo lắng…
2.4. Yếu tố nhiễm khuẩn: vai trò các ổ nhiễm khuẩn khu trú liên quan tới quá trình phát sinh và phát triển bệnh vẩy nến (viêm mũi họng, viêm amidal,…), mà chủ yếu là vai trò của liên cầu. Vai trò của vi rut, vi rut ARN có men sao mã ngược tạo phức hợp miễn dịch bất thường còn chưa được thống nhất.
2.5. Chấn thương cơ học vật lý: có vai trò trong sự xuất hiện bệnh (14%).
2.6. Rối loạn chuyển hoá.cho là có rối loạn chuyển hoá đường,đạm.
2.7. Rối loạn nội tiết: bệnh thường nhẹ khi có mang nhưng sau đẻ bệnh lại tái phát hoặc nặng hơn.
2.8. Rối loạn chuyển hoá trên da: chỉ số sử dụng oxy của da vẩy nến tăng cao rõ rệt, có khi hơn 400% so với da bình thường, (trong viêm da cấp chỉ tăng 50- 100%), đây là một đặc điểm lớn (theo Charpy).
Hoạt động gián phân và tổng hợp ADN của lớp đáy tăng lên 8 lần, tăng sinh tế bào thượng bì, nhất là lớp đáy và lớp gai dẫn đến rối loạn quá trình tạo sừng (quá sừng và á sừng). Bình thường chu chuyển tế bào thượng bì (epidermal turnover time) là 20- 27 ngày nhưng ở da vẩy nến chu chuyển này rút ngắn chỉ còn 2- 4 ngày.
2.9. Vẩy nến là một bệnh có cơ chế miễn dịch, người ta thấy có rất nhiều tế bào lymphô T xâm nhập vào da vùng tổn thương, tế bào TCD 8 có ở lớp biểu bì, tế bào TCD4 có ở lờp chân bì, thoát bạch cầu đa nhân trung tính từ nhú bì lên biểu bì, có vai trò của một số cytokines, IGF1 trong sự tăng trưởng biểu bì, dẫn truyền các tín hiệu gián phân trong vẩy nến, EGF, TGF µ liên quan đến sự tăng trưởng và biệt hoá các tế bào sừng (keratinocyte), có vai trò của IL1, IL6, IL8, nhóm trung gian hoá học eisaconoides, prostaglandin, plasminogen, vai trò các lymphô T hoạt hoá, tăng lymphokines, tăng sinh biểu bì hoạt hoá quá trình vẩy nến.
Tăng nồng độ IgA, IgG, IgE trong máu ở bệnh nhân vẩy nến, tiến triển, xuất hiện phức hợp miễn dịch, giảm bổ thể C 3.
Da vẩy nến xuất hiện kháng thể kháng lớp sừng, là loại IgG, yếu tố kháng nhân.
3. Lâm sàng:
3.1. Vị trí tổn thương:
Tổn thương phần lớn xuất hiện đầu tiên ở vùng da đầu (51% theo Huriez) và vùng bị tỳ đè ( hai cùi tay, đầu gối, da xương cùng), khu trú một vùng hoặc rải rác nhiều nơi, có khi khắp toàn thân, thường có tính chất đối xứng, tổn thương ở mặt duỗi nhiều hơn mặt gấp.
3.2. Tổn thương cơ bản :
Tổn thương cơ bản của vẩy nến là đỏ- vẩy.
+ Đám mảng đỏ kích thước to nhỏ khác nhau vài milimet- một vài cetimet, có khi hàng chục centimet (các mảng lớn cố thủ ở một vài vị trí), giới hạn rõ, hơi gồ cao, nền cứng cộm, thâm nhiễm (inflammation, indurated) nhiều hoặc ít, có khi vẩy trắng choán gần hết nền đỏ chỉ còn lại viền đỏ xung quanh rộng hơn lớp vẩy. Số lượng các đám: một vài đám tới vài chục, hàng trăm đám tổn thương tuỳ từng trường hợp.
+ Vẩy trắng phủ trên nền đám đỏ, vẩy màu trắng đục hơi bóng như màu xà cừ, như màu nến trắng. Vẩy nhiều tầng nhiều lớp, dễ bong, khi cạo vụn ra như bột trắng, như phấn, như vết nến, rơi lả tả . Vẩy tái tạo rất nhanh, bong lớp này thì lớp khác lại đùn lên. Số lượng vẩy nhiều.
+ Hiện tượng Ko’bner (Ko’bner’s phenomenon) có thể gọi là hiện tượng “chấn thương gọi tổn thương”, hay gặp trong vẩy nến đang vượng, đó là trong nhiều trường hợp tổn thương vẩy nến mọc ngay trên vết sẹo, vết xước da, vết mổ, vết tiêm chủng…
+ Để góp phần chẩn đoán vẩy nến, trước đây người ta thường làm một nghiệm pháp gọi là cạo vẩy theo phương pháp Brocq (Grattage de Brocq), dùng dao mổ hay curét cạo nhẹ nhiều lần, từ từ trên bề mặt tổn thương sẽ lần lượt phát hiện các dấu hiệu sau:
– Dấu hiệu vết nến: cạo thấy bong vẩy vụn như bột trắng.
– Dấu hiệu vỏ hành (pellicule décollabé) tiếp tục cạo sẽ đến một lớp màng mỏng, dai, trong suốt bóc được như vỏ hành.
– Dấu hiệu giọt sương máu (còn gọi dấu hiệu Auspitz) sau khi bóc hết lớp vỏ hành, bộc lộ một nền da đỏ, rớm máu lấm tấm như giọt sương nhỏ, gọi là dấu hiệu giọt sương máu.
+ Triệu chứng cơ năng : ngứa ít hoặc nhiều, thường ngứa nhiều ở giai đoạn đang tiến triển, triệu chứng ngứa 20- 40% số ca, một số không ngứa mà có cảm giác vướng víu, ảnh hưởng thẩm mỹ.
+ Tổn thương móng gặp ở 25% số ca, bản móng có hố lõm nhỏ (như đê khâu thợ may) hay có các đường kẻ theo chiều dọc, hoặc móng dòn vụn, dày ở bờ tự do, 10 móng cùng bị một lúc.
+ Vẩy nến ở da đầu thường là các đám mảng đỏ, nền cộm, bề mặt phủ vẩy trắng, thường mọc lấn ra trán thành một viền gọi là vành vẩy nến, tóc vẫn mọc xuyên qua tổn thương, mảng có khi dày cộm, vẩy dính, vùng sau tai đỏ, có vết nứt có khi xuất tiết, dễ nhầm vớiviêm da da dầu, á sừng liên cầu…
+ Tiến triển: bệnh mạn tính hầu như suốt đời, các đợt vượng bệnh xen kẽ các đợt bệnh thuyên giảm, bệnh lành tính, bệnh nhân sống khoẻ mạnh suốt đời, trừ một số thể nặng như vẩy nến thể khớp, vẩy nến đỏ da toàn thân.
4. Các thể lâm sàng.
4.1. Vẩy nến thể chấm giọt
Tổn thương là các chấm từ 1-2 milimet đến vài milimet đường kính, nổi rải rác khắp người, nhất là nửa người trên, màu đỏ tươi, trên phủ vẩy mỏng màu trắng đục, dễ bong, cạo vụn ra như phấn. Thể này thường gặp ở lứa tuổi trẻ em và người trẻ tuổi, bệnh xuất hiện đột ngột, liên quan tới viêm amidal do liên cầu, viêm tai giữa, chịu tác dụng tốt với trị liệu kháng sinh, có thể tự đỡ và khỏi, có khi thành đỏ da toàn thân do điều trị không thích hợp.
Cần chẩn đoán phân biệt với á vẩy nến thể giọt (có dấu hiệu bong vẩy ra toàn bộ khi cạo gọi là vết gắn xi) và phân biệt với ban giang mai II dạng vẩy nến.
4.2. Vẩy nến thể đồng tiền
Đây là thể điển hình và phổ biến nhất, các vết đám có kích thước 1- 4 cm đường kính, xu hướng tròn như đồng tiền, số lượng các đám có thể đếm được, vài chục đám hoặc hơn nữa, tiến triển mạn tính.
4.3. Vẩy nến thể mảng
Đây là thể mạn tính đã tiến triển từ vài năm trở lên, có tính chất cố thủ dai dẳng.
Thường là các đám mảng lớn 5-10 cm đường kính hoặc lớn hơn, khu trú ở vùng tì đè (lưng, ngực, xương cùng, khuỷu tay, đầu gối, mặt trước cẳng chân) các đám mảng đỏ giới hạn rõ, cộm hơn các thể khác, ở ngực có khi thành mảng rộng như một cái mộc, cái khiên của tráng sỹ thời trung cổ khi xung trận.
4.4. Vẩy nến đỏ da toàn thân
Là một thể nặng, ít gặp (1% theo Goerkerman). Da toàn thân đỏ tươi, bóng, phù nề, nhiễm cộm, căng, rớm dịch, phủ vẩy mỡ ướt, không còn vùng da nào lành, ngứa dữ dội, các nếp kẽ bị trợt loét, rớm dịch mủ, nứt nẻ, đau rát.
Triệu chứng toàn thân: sốt cao, rét run, rối loạn tiêu hoá, suy kiệt dần dần có thể tử vong do một bệnh nhiễm khuẩn nào đó.
Thể này tự nhiên tiến triển thành từ một vẩy nến thể giọt hay do biến chứng của điều trị không thích hợp như dị ứng DDS…
4.5. Vẩy nến thể khớp
còn gọi thấp khớp vẩy nến, viêm khớp vẩy nến (psoriatic arthritis). Đây là một thể nặng ít gặp.
Đại đa số trường hợp tổn thương vẩy nến có trước tổn thương khớp, tổn thương da thường nặng, lan toả, vẩy dầy gồ cao dạng vỏ sò, có khi kết hợp vẩy nến đỏ da. Tổn thương khớp kiểu viêm đa khớp mạn tính tuần tiến kiểu thấp khớp, biến dạng. Các khớp sưng đau, dần dần đi đến biến dạng, hạn chế cử động, một số ngón tay, nón chân bị chéo lại như nhánh gừng, sau nhiều năm trở nên tàn phế, bất động, suy kiệt, tử vong do biến chứng nội tạng.
4.6. Vẩy nến mụn mủ
Là một thể nặng hiếm gặp, chia làm 2 thể:
+ Vẩy nến mụn mủ toàn thân Zumbusch (generalized pustular psoriasis) do Zumbusch mô tả đầu tiên từ năm 1910. Xuất hiện tiên phát hay trên một bệnh nhân vẩy nến đỏ da hay vẩy nến thể khớp (20- 40%).Triệu chứng lâm sàng gồm: sốt cao đột ngột, mệt mỏi, da có các đám đỏ da lan toả, nổi chi chít các mụn mủ đường kính 1-2 mm, cảm giác rát bỏng, về sau xuất hiện giai đoạn róc vẩy lá rộng kéo dài nhiều tuần, có thể rụng tóc, tổn thương móng, xét nghiệm máu bạch cầu đa nhân trung tính cao, máu lắng tăng cao, cấy mủ không mọc vi khuẩn. Tiên lượng nhìn chung tốt, hay tái phát.
+ Vẩy nến mụn mủ lòng bàn tay, bàn chân: thể Barber (localized pustular psoriasis). Biểu hiện bằng mụn mủ vô khuẩn nổi giữa những đám dầy sừng lòng bàn tay, bàn chân, mụn mủ tiến triển từng đợt rất dai dẳng hay gặp nhất ở mô cái và mô út, có khi kèm theo phù nề các chi, sốt cao, nổi hạch bẹn, một số ca chuyển thành thể Zumbusch.
4.7. Vảy nến đảo ngược:
Là vẩy nến xuất hiện ở vùng nếp kẽ như nách, nếp dưới vú, rốn, nếp kẽ mông, bẹn. Tổn thương là các mảng đỏ giới hạn rõ lan rộng hơn ra ngoài vị trí kẽ. Tổn thương có thể chợt ra, có vết nứt, vẩy ẩm tích tụ lại dễ nhầm với bệnh do candida và hăm kẽ do liên cầu.
4.8. Vẩy nến trẻ em:
thường ở tuổi đang lớn, xuất hiện sau một viêm đường hô hấp trên, sau tiêm chủng… bệnh phát đột ngột tổn thương thành chấm, giọt , vảy mỏng rải rác khắp người, điều trị bằng kháng sinh có tác dụng tốt.
5. Mô bệnh học.
+ Dày sừng và á sừng (hyperkeratosis và parakeratosis): lớp sừng dầy lên rõ rệt, gồm nhiều lớp tế bào á sừng (là những tế bào sừng non, còn tồn tại nhân) giưã các lá sừng có những khe ngang chứa đầy không khí làm vẩy dễ bong.
á sừng là hậu quả của tăng gai (hyperacanthosis), phần lớn lớp gai phía trên các nhú bì mỏng chỉ còn 2-3 lớp tế bào, nhưng ở phần các mầm liên nhú dày tới hàng trăm lớp tế bào, các mầm liên nhú dài ra đâm xuống chân bì, phần dưới phình to như dùi trống, có nhánh đôi khi dính vào các mầm lân cận, lớp gai và lớp đáy có biểu hiện tăng gián phân rõ.
Nhú bì bị kéo dài lên phía trên và biến dạng hình chùy. Nhú bì và phần trên chân bì rải rác có một số tế bào viêm quanh các mạch máu gồm lympho và tổ chức bào.
+ Từ mao mạch vùng nhú và dưới nhú thoát ra các tế bào lymphô và bạch cầu đa nhân trung tính xâm nhập vào các khe gian bào và lớp gai tạo thành vi áp xe Munro, là dấu hiệu quan trọng chẩn đoán mô bệnh học đối với vẩy nến, thường gặp ở tổn thương mới, giai đoạn vượng bệnh.
+ Giảm sắc tố da trong lớp tế bào đáy và lớp gai.
+ Giãn mao mạch chân bì.
6. Chẩn đoán và chẩn đoán phân biệt.
6.1. Chẩn đoán xác định dựa vào:
+ Vị trí.
+ Tổn thương cơ bản: đám đỏ, nền cứng cộm, phủ vẩy trắng nhiều lớp.
+ Dấu hiệu Ko’bner.
+ Phương pháp cạo vẩy Brocq.
+ Mô bệnh học da.
6.2. Chẩn đoán phân biệt:
+ á vẩy nến.
+ Vẩy phấn hồng Gibert
+ á sừng liên cầu, eczematide
+ Sẩn giang mai II.
7. Điều trị.
Điều trị vẩy nến còn nan giải, mặc dù những năm gần đây có những loại thuốc mới, phương pháp điều trị mới có hiệu quả cao hơn được đưa ra, các loại thuốc này làm bệnh đỡ nhiều hoặc tạm khỏi về lâm sàng, sau một thời gian bệnh lại tái phát, chưa có loại thuốc nào chữa bệnh khỏi hẳn được.
7.1. Các loại thuốc bôi điều trị vẩy nến.
7.1.1. Thuốc bong vẩy , bạt sừng.
Mỡ salicylic 2%, 3%, 5% có tác dụng lam bong vaayr, chống lại hiện tượng á sừng, làm giảm đỡ triệu chứng bong vẩy nhưng không có tác dụng trên triệu chứng viêm thâm nhiễm nền cứng cộm của vẩy nến.
7.1.2. Goudron : là một loại thuốc khử oxy có 2 loại.
– Goudron nguồn góc chưng cất phân huỷ từ một số gỗ có nhựa ( cây thông…).
-Goudron nguồn gốc từ than đá.
Đó là một chất lỏng có màu nâu sẫm hay màu đen, nhót với mùi hắc đặc trưng. pH có tính acit, hòa tan trong dung môi hữu cơ, ít tan trong nước được dùng điều trị bệnh vẩy nến,eczema dạng dung dịch cồn, bột nhão, mỡ và nguyên chất ( goudron pur).
Dầu cade là 1 loại goudron nguồn gốc sản phẩm chưng cất từ một loại gỗ cây thông.
Coaltar là 1 loại goudron than đá.
Goudron là 1 loại thuốc cổ điển điều trị vẩy nến khá tốt, có tác giả coi goudron là ” vua của các loài thuốc bôi”, bôi vào tổn thương vẩy nến làm tổn thương hết vẩy, tan nhiễm cộm và tổn thương biến mất sau đợt điều trị. Nhược điểm là màu đen, mùi hắc dây bẩn quần áo và một số bôi lâu ngày có thể có viêm nang lông.
Mỡ Sabouraud 1 công thức nổi tiếng chữa vẩy nến, thnàh phần gồm goudron, dầu cadơ, diêm sinh, Resorcin…a. salicylic.
7.1.3. Anthralin là một loại thuốc khử oxy có tiềm năng ức chế các enzymes điều hoà việc sử dụng glucoza đỏ là men 6-phosphate -deshydrogenase ( G6-PDH).
Thường dùng Anthralin trong điểu trị tiếp xúc ngắn (short contact).
Trong 2 tuần đầu hàng ngày bôi Anthralin, nồng độ 0,1% – 0,3% sau đó 10-20 phút tắm rửa thuốc đi.
Các tuần sau điều trị duy trì 2 lần/ tuần.
Chú ý tránh hiện tượng kích thích da, không tắm nước nóng sau khi bôi thuốc trong vòng 1 giờ, tránh để dây thuốc vào mắt.
7.1.4. Mỡ corticoid ( biệt dược mỡ Flucinar, Synalar, Eumovate, Betnovate, Tempovate, Diproson, Sicorten ,Lorinden…).
Ưu điểm của thuốc mỡ corticoid là bệnh đỡ nhanh, tương đối sạch, bệnh nhân ưa thích. Nhược điểm là bôi diện rộng, dài ngày có thể gặp tác dụng phụ như nổi trứng cá, teo da, giãn mạch, vết rạn da… và có hiện tượng “nhờn thuốc ” hoặc ” bật bóng” về sau bệnh tái phát vượng bệnh nặng hơn.
Hiện nay người ta cho rằng nên áp dụng bôi mỡ corticoid như sau:
– Bôi loại mỡ corticoid loại nhẹ và vừa ( nhóm IV, V, VI,VII).
– Bôi 1 đợt 20- 30 ngày , sau đó nghỉ thuốc 1 thời gian sau nếu cần mới dùng tiếp đợt khác.
– Bôi xen kẽ, đợt này dùng mỡ corticoid, đợt sau bôi loại thuốc khác.
– Tránh bôi diện rộng, kéo dài ngày.
Cơ chế của thuốc là ức chế huy động bạch cầu đa nhân, ức chế tổng hợp DNA ở pha G1, G2 của gián phân, chống viêm, chống gián phân.
7.1.5. Mỡ Daivonex (calcipotriol): là chất đồng đẳng vitamin D3 có tác dụng ức chế tăng sinh tế bào sừng (keratinocytess) và kích thích quá trình biệt hoá tế bào sừng, tác dụng vào lympho T, ức chế sản sinh IL2, giảm sự biểu hiện của HLA- DR, thuốc này theo số liệu nghiên cứu tốt hơn mỡ corticoid, chú ý chỉ dùng cho các ca vẩy nến khu trú, bôi ngày 2 lần ( sáng và chiều). Chỉ bôi dưới 100 g/ tuần, tương đương bôi 16% diện tích bề mặt da cơ thể, thường đỡ sau 1-2 tuần, đỡ nhiều sau 4-8 tuần điều trị. Không bôi thuốc vào vùng mặt, bôi xong phải rửa tay, có thể gây tăng can xi huyết hoặc để lại dát thâm kéo dài, thuốc này khá đắt tiền.Hiện nay còn có loại mỡ daivobet (calcipotriol kết hợp betamethason)
7.2. Các thuốc dùng đường toàn thân điều trị vẩy nến.
7.2. 1. Quang hoá trị liệu ( photo chemotherapy).
PUVA trị liệu : PUVA trị liệu là phương pháp nổi tiếng trên thế giới điều trịvẩynến được ca ngợi phổ biến ở nhiều nước là phương pháp quang hoá trị liệu.
Phương pháp này do Parrish và Fitzpatrick đề xuất năm 1974.
Nội dung của phương pháp bao gồm:
– Uống thuốc cảm ứng ánh sáng Psoralen.
– 2 giờ sau chiếu tia cực tím sóng A ( UVA) bước sóng 320-400 nm ( na nô mét).
Tác dụng chính của phương pháp PUVA là :
– Hiệu quả chống phân bào.
– Hiệu quả miễn dịch giảm số lượng và giảm hoạt hoá lympho T ( TCD3,TCD4, TCD8), ức chế tổng hợp ADN của lympho, giảm các yếu tố hoá ứng động, giảm sản xuất IL2, ức chế biểu lộ HLA DR của tế bào sừng.
– Làm sạch tổn thương nhanh chóng, có hiệu lực trong giai đoạn vượng và tái phát bệnh.
– Giản đơn, dễ thực hiện, tránh phải bôi thuốc.
– Tương đối an toàn, ít độc hại.
– Giai đoạn tấn công 3 lần chiếu / tuần , trong 1 tháng.
– Giai đoạn duy trì 1 lần / tuần , trong 2 tháng.
Kết quả của nhiều tác giả của nhiều nước thu được là bệnh đỡ 70-95% sau đợt điều trị PUVA.
Tác dụng phụ : một số buồn nôn, đỏ da, ngứa, nổi phỏng nước, trên thực nghiệm súc vật có 1 số đục nhân mắt, gìada…
7.2.2. Retinoid ( nhóm etretinate- biệt dược Tigason-Soriatan).
Retinoid là một dẫn xuất tổng hợp của vitamin A có tác dụng trị liệu cao và ít độc tính hơn vitamin A, có đặc tính kháng nhiễm sừng (Antikeratisantes) và kháng tân tạo (Antineoplastique) , việc phát hiện ra nhóm Retinoid ( Vitamin A acid) được coi là một ” cuộc cách mạng” giống như là việc phát minh ra thuốc cortocoid.
Công thức hoá học của etretinate.
Acitretine (Soriatan) đặc tính dược độc học tốt hơn etretinate (Tigason) thời gian bán huỷ ở nhiêù liều là 50 giờ, thải trừ chủ yếu qua gan và một ít qua thận.
Cơ chế tác dụng của Retinoid chưa rõ hoàn toàn nhưng có tác dụng điều hoà tăng trưởng và biệt hoá tế bào, tác dộng trực tiếp lên gen của chất keratin, làm chậm tăng sản biểu bì và bình thường hoá quá trình biệt hoá tế bào sừng.Điều biến miễn dịch và chống thâm nhiễm viêm biểu bì trong bệnh vẩy nến, ức chế biểu hiện HLA lớp II (HLADR +)
Chỉ định.
Vẩy nến thông thường diện rộng.
Vẩy nến khớp.
Vẩy nến đỏ da toàn thân.
Vẩy nến mụn mủ.
Liều dùng : tuần đàu nên dùng ngày 10 mg, sau đó tăng dần liều dùng 20-25 mg/ ngày, khi có viêm môi là có thể đã đạt được liều tối đa.
Dùng thuốc 1 vài tháng đến 6-12 tháng hoặc giảm liều dùng liều duy trì tránh tái phát.
Tác dụng phụ :
Viêm kết mạc, khô mắt, khô da (48-78%) .
Rụng tóc, ngứa, da mỏng, viêm môi (87-100%).
Khô miệng (8-88%), trên động vật thí nghiệm có tính gây quái thai (teratogenic), do vậy không dùng cho phụ nữ tuổi sinh đẻ ( đảm bảo trước khi dùng thuốc, trong khi dùng thuốc và sau khi ngừng thuốc 2-3 tháng không có thai). Retinoid không gây đột biến tinh trùng ở nam .
7.2.3.Methotrexate.
Methotrexate ( MTX) là thuốc ức chế miễn dịch,là một chất đối kháng axit folic, có tác dụng ức chế tăng sinh tổng hợp axit nucleic, có tác dụng ức chế tăng sinh tế bào thượng bì trong bệnh vẩy nến, chống viêm giảm hoá ứng động của bạch cầu đa nhân, giảm sản xuất IL8 trong bệnh vẩy nến. Thuốc này là loại thuốc ức chế có tác dụng phụ độc hại nhất là với gan, mau nên chủ yếu chỉ dùng chi vẩy nến thể mảng lan toả và một vài thể nặng như vẩy nến khớp, vẩy nến đỏ da toàn thân, vẩy nến diện rộng> 50% diện tích cơ thể và chủ yếu nên dùng cho người khoẻ mạnh 50 tuổi trở lên, không nên chỉ định dùng cho người trẻ nhất là phụ nữ tuổi sinh đẻ hoặc vẩy nến thông thường mức độ nhẹ và vừa.
Liều lượng và cách dùng.
Theo Fitzpatrick 1997 thời gian dùng MTX theo chế độ 3 phần ( Triple dose regimen).
– Tuần 1 uống liều test : 2 viên MTX x 2,5 mg , cách nhau 12 giờ , 7 giờ sáng uống 1 viên , 7 giờ tối uống 1 viên, thử công thức máu.
– Tuần 2 : uống 3 viên MTX 2,5 mg 1/1/1.
(Ví dụ sáng thứ 2: 1 viên , tối thứ 2 : 1 viên, sáng thứ 3 : 1 viên, các ngày khác không uống thuốc).
Theo dõi bệnh giảm đỡ thế nào nếu cần tuần sau cho uống 2-1-1 ( sáng thứ hai : 1 viên, tối thứ hai : 1 viên, sáng thứ ba : 1 viên, sáng thứ tư : 1 viên, các ngày khác không uống thuốc), và nếu chuyển biến chậm tuần sau cho uống 2/2/2: thứ 2, thứ ba, thứ tư mỗi ngày 2 viên MTX, sáng 1 viên 2,5 mg , tối 1 viên 2,5 mg với liều này các nghiên cứu cho thấy 80% số bệnh nhân đỡ nhiều trước và sau điều trị, trong quá trình điều trị thuốc MTX 1 tháng 1 lần cần định kỳ kiểm tra công thức máu, chức năng gan, thận (SGOT, SGPT, urea, creatinine…) vì MTX là loại thuốc độc hại , có thể gây hạ bạch cầu, tiểu cầu, tích luỹ ở gan gây thoái hoá hoặc xơ gan, yếu tố thuận lợi cho sẩy thai, quái thai, giảm tinh trùng…
7.2.4. Cyclosporin A ( biệt dược Samdim mun , Samdimmun neoral).
Cyclosorin A là một polypeptid vòng gồm có 11 axit amin có khả năng ức chế miễn dịch chọn lọc, dùng trong ghép tạng để đề phòng và điều trị sự thải ghép và bệnh mảnh ghép, và cũng là thuốc điều trị bệnh vẩy nến.
Cyclosporin A là có tác dụng ức chế miễn dịch, giảm hoạt tính của lympho T ở cả thượng bì và chân bì vùng da vẩy nến, có tác dụng gián tiếp lên giãn mạch và quá sản thượng bì cũng như hoạt tính của tế bào viêm.
Chỉ định:
– Vẩy nến thể nặng đã điều trị bằng các phương pháp thông thường không kết quả.
– Vẩy nến mụn mủ.
– Vẩy nến khớp.
Chống chỉ định.
– Đang có bệnh ác tính.
– Chức năng thận không bình thường.
– Cao huyết áp không kiểm soát được.
– Đang dùng thuốc ức chế miễn dịch khác, xạ trị liệu, hoá trị liệu.
Liều dùng : 2,5 mg/kg/ ngày đến 5,0 mg/ kg/ ngày uống chia làm 2 lần ( thường dùng nhất là liều 4 mg/ kg/ ngày).
Nếu sau 4 tuần có chuyển biến lâm sàng thì duy trì liều đó thêm 6 tuần cho đến liều củng cố thấp nhất có hiệu quả. Nếu sau 6 tuần với liều 5 mg/kg mà không có kết quả thì ngừng thuốc, coi là trị liệu không có kết quả.
Không được dùng quá liều tối đa 5 mg/ kg/ ngày.
Sau khi có chuyển biến lâm sàng chấp nhận được dùng liều duy trì dài ngày ( có thể dùng liệu trình liên tục trong 2 năm).
Nhược điểm :
– Đắt tiền.
– Cao huyết áp gặp ở 10,6% số bệnh nhân.
– Rối loạn chức năng thận, tăng creatinin huyết thanh, trong trị liệu dài ngày một số bệnh nhân có thể có thay đổi cấu trúc thận ( xơ thận kẽ).
– Có thể có một số tác dụng phụ khác như chứng rậm lông, run, rối loạn chức năng gan, mệt mỏi, phì đại lợi.
7.3. Một số thuốc khác.
Có thể dùng một số thuốc khác trong điều trị vẩy nến như:
-ACTH
– Thuốc an thần tác dộng lên hệ thần kinh trung ương như bromua.
– Vitamin A,C,B12, Biotin, vitamin H3.
– Giảm mẫn cảm, chống dị ứng không đặc hiệu: Can xi clorua, kháng histamin tổng hợp.
– Các thuốc y học dân tộc điều trị bệnhvẩy nến
Đơn thuốc : hạ khô thảo, thổ phục linh của GS Nguyễn Xuân Hiền và CS.
Thuốc sắc hạt phá cố chỉ, hạt đậu miêu của GS Nguyễn Xuân Hiền , BS Nguyễn Thái Điềm.
Thuốc bôi cao vàng ( Dampommade) nghiên cứu của GS Nguyễn Cảnh Cầu và BS Bùi Khánh Duy thừa kế bài thuốc của lương y chùa Trắng Hà Tây.
7.4. Phương hướng chung và chiến lược điều trị bệnh vẩy nến.
Trước mỗi một bệnh nhân vẩy nến cần cân nhắc kỹ, lựa chọn phương pháp điều trị nhắm đạt được mục đích sau:
– Làm sạch tổn thương, làm bệnh đỡ nhiều.
– Hạn chế tái phát ( kéo dài thơì gian tái phát).
– Chú ý an tòan, ít độc hại.
Vẩy nến là bệnh da mạn tính hay tái phát nhưng lành tính, chủ yếu điều trị ngoại trú, bệnh nhân cần được hướng dẫn để ngày càng ít phụ thuộc vào thấy thuốc, giải thích cho bệnh nhân một cách phù hợp để bệnh nhân tránh các yếu tố bất lợi có thể gây tái phát, vượng bệnh như căng thẳng thần kinh, vi chấn thương… biết cách tự theo dõi và điều trị theo sự kiểm tra hướng dẫn định kỳ của bác sỹ chuyên khoa da liễu.Các ca vẩy nến thông thường ,diện tích không nhiều lắm nên chọn phương pháp bôi thuốc,bôi thay đỏi kế tiếp các loại thuốc.các ca nặng diện rộng tuỳ từng trường hợp chọn phương pháp điều trị mạnh hơn nếu cần thiết và không chống chỉ định.
* Chiến lược điều trị gồm 2 giai đoạn:
– Giai đoạn tấn công: làm sạch tổn thương da ( bệnh đỡ nhiều, tạm khỏi về lâm sàng).
– Giai đoạn điều trị duy trì tránh tái phát.
* Chế độ sinh hoạt của bệnh nhân vẩy nến.
. Tránh căng thẳng thần kinh.
. Hạn chế kích thích cà phê, rượu.
+ Thuyết phục bệnh nhân”chung sống hoà bình” với bệnh, không hứa hẹn là sẽ chữa khỏi hoàn toàn bệnh này cũng không khẳng định bệnh không thể chữa khỏi được để tránh tâm lý bi quan, nên duy trì trạng thái hi vọng.
7.5 Điều trị vẩy nến mụn mủ:
Vẩy nến mụn mủ lòng bàn tay chân:
Toàn thân dùng phương pháp PUVA, hoặc Etretinate (retinoids).
Tại chỗ bôi mỡ corticoid, dithranol, coaltar.
+ Vẩy nến mụn mủ toàn thân (thể zumbusch) có thể dùng trị liệu sau :
Retinoids ;Methotrexate; phương pháp PUVA.
Để lại một phản hồi