1. Nguyên nhân:

Chứng tỳ khí hư là triệu chứng vì tỳ khí hư suy không vận hoá được mà biểu hiện ra. Hễ ăn uống không chừng độ, khó nhọc hại khí, bệnh lâu, chữa lầm làm tổn hại đến khí đều có thể gây ra chứng này. (Bệnh viêm dạ dày mạn, Suy nhược cơ thể, viêm đại tràng mạn).

2. Chứng trạng:

Chán ăn, ăn vào không tiêu hoá được, bụng chướng đầy, ăn vào đầy thêm, ruột sôi, tiết tả, thần mệt, yếu sức, ít khí, mình nặng, chân tay rũ rời hoặc phù thủng hoặc gầy róc, lưỡi nhợt, rêu trắng, mạch nhược.

3. Biện chứng :

Tỳ khí hư nhược không vận hoá thì thức ăn đọng lại không tiêu cho nên bụng đầy chướng, chán ăn, ăn vào thì tỳ khí càng nguy khốn cho nên càng chướng thêm. Khí hư thủy thấp không vận hoá đọng lại rồi tràn ra ngoài da thì mình nặng, chân tay rũ rời, mỏi mệt, phù thũng; chảy dồn vào ruột thì ruột sôi tiết tả. Tỳ chủ cơ nhục, tỳ khoẻ thì cơ nhục vinh nhuận thì hoạt động tốt, tỳ hư cơ nhục được nuôi dưỡng kém thì mệt mỏi, sức yếu, chân tay rũ rời, lâu ngày thì cơ nẽo, gầy róc. Tỳ khí hư không vận hoá thì không có nhuồn gốc sinh huyết cho nên huyết thiếu, huyết thiếu thì mạch nhược, lưỡi nhợt, rêu trắng.

Điểm chính để chẩn đoán là: chán ăn, đầy bụng, ỉa lỏng, mệt mỏi.

4. Luận trị:

– Phép trị: Kiện tỳ ích khí

– Phương dược:

* Tứ quân tử thang  (Hoà tễ cục phương):

Nhân sâm,        Phục linh,       Bạch truật,       Cam thảo.

Phân tích: Nhân sâm đại bổ nguyên khí, kiện tỳ, dưỡng vị là quân. Phục linh lợi niệu thảm thấp kiện tỳ. Bạch truật kiện tỳ táo thấp là thần. Cam thảo bổ khí, dẫn thuốc là tá sứ.

Phụ phương:

– Tứ quân thêm Trần bì thành bài Dĩ công tán, chữa tỳ vị hư kiêm khí trệ. Hay gặp ở trẻ em tiêu hoá không tốt, ăn kém, ỉa chảy.

– Bài Tứ quân thêm Trần bì, Bán hạ gọi là Lục quân tử thang chữa tỳ vị hư kiêm đàm thấp.

– Bài Tứ quân thêm Trần bì, Bán hạ, Mộc hương, Sa nhân gọi là Hương sa lục quân tử thang, chữa tỳ vị hư kiêm hàn thấp ở trung tiêu gây đầy tức, đau thượng vị, ỉa chảy, hay gặp ở bệnh viêm loét dạ dày hành tá tràng.

* Sâm linh bạch truật tán  (Hoà tễ cục phương):  

Nhân sâm	2cân	Cát cánh	1 cân	Liên nhục	1 cân
Bạch truật	2 cân	Ý dĩ	1 cân	Bạch biển đậu	1,5 cân
Bạch linh	2 cân	Sơn dược	2 cân	Sa nhân	1 cân
Cam thảo	2 cân	Tác dụng bổ khí kiện tỳ chữa tỳ vị hư gây ỉa chảy.

* Bài thuốc nam kiện tỳ (Thuốc nam châm cứu Viện đông y):

Bố chính sâm 40g    Rễ đinh lăng lá nhỏ 40g    Rễ vú bò 40g    Củ sả 30g     ý dĩ 30g      Cam thảo15g       Trần bì 20g             Gừng khô 10g.        

Làm hoàn mật chữa tỳ vị hư có ỉa chảy.