Chẩn đoán và điều trị viêm teo niêm mạc dạ dày theo y học cổ truyền

Vị viêm mạn nuy túc tính

(Viêm teo niêm mạc dạ dày mạn tính hay thoái hoá niêm mạc dạ dày)

1. Đại cương.

Theo quan điểm Y học hiện đại:

Viêm teo niêm mạc dạ dày mạn tính (Chronic atrophíc gastritis – CAG) là bệnh thường gặp trong hệ thống đường tiêu hoá. Hậu quả nghiêm trọng của nó là gây ra biến chứng tiền ung thư và ung thư dạ dày. Gần đây với những tiến bộ trong phương pháp nội soi, kính hiển vi điện tử, đồng vị phóng xạ, cộng hưởng từ … Người ta đã xác định được những biến đổi vi thể, siêu cấu trúc niêm mạc dạ dày, xác định nguồn gốc và bản chất những rối loạn chức năng trong quá trình thoái hoá để có phương pháp chẩn đoán và điều trị tích cực.

Thoái hoá cấu trúc niêm mạc dạ dày gồm những thay đổi về hình thái lớp biểu mô, lớp đệm, lớp tuyến và hiện tượng phì đại, xơ teo, dị sản niêm mạc dạ dày. Bằng kính hiển vi điện tử ,người ta có thể phát hiện những biến đổi siêu cấu trúc nhân, nguyên sinh và màng tế bào trong quá trình thoái hoá. Từ những biến đổi cấu trúc nhân tế bào, nguyên sinh và màng tế bào dẫn đến rối loạn chức năng dạ dày trong quá trình thoái hoá.

Rối loạn chức năng vận động chủ yếu là rối loạn, co bóp, giảm trương lực và nhu động do ảnh hưởng hệ thần kinh giao cảm và thần kinh số X. Dạ dày giãn sa xuống nhưng môn vị và tâm vị lại co thắt. Rối loạn chức năng bài tiết do tế bào bị thoái hoá nên lúc đầu độ toan tăng lên do kích thích, giai đoạn sau lại giảm tiết; cuối cùng làm ngưng trệ bài tiết HCl, chất nhày và các yếu tố nội (yếu tố cần thiết hấp thu vitamin B₁₂). Quá trình này dẫn đến thiểu toan và vô toan mà hậu quả nghiêm trọng là thiếu máu ác tính Biermer.

Người ta cho rằng: thoái hoá niêm mạc dạ dày càng nặng thì tỉ lệ ung thư dạ dày càng cao.

1.2. Chẩn đoán viêm teo niêm mạc dạ dày dựa vào:

+ Triệu chứng chung: cảm giác nặng nề vùng bụng, đau âm ỉ hoặc dữ dội vùng bụng, nhất là sau khi ăn hoặc uống chất kích thích; nóng rát, ợ hơi, ợ chua, buồn nôn và nôn; ăn không ngon, đại tiện táo lỏng thất thường; gầy sút cân, thiếu máu; hay hồi hộp xúc động; có khi có ngoại tâm thu. Lấy dịch vị lúc đói xác định độ toan thấy giảm.

+ Chẩn đoán xác định: dựa vào kết quả soi dạ dày bằng ống soi mềm, kỹ thuật sinh thiết; và soi trên kính hiển vi.

1.3. Theo quan niệm của YHCT:

+ Viêm teo niêm mạc dạ dày mạn tính là bệnh danh của YHHĐ. Y học cổ truyền thường mô tả chứng bệnh này trong các phạm trù “ Vị quản bổ mãn”. Tại Hội nghị Trung y toàn quốc lần thứ 3 của Trung Quốc (1985) đã thống nhất bệnh danh y học cổ truyền là: “vị bĩ”. Y học cổ truyền cho rằng, bản chất bệnh là do tiên thiên bất túc, tỳ vị hư nhược, ẩm thực thất tiết lại thêm tinh thần thái quá làm cho tỳ vị giảm chức năng hoá giáng, giảm chức năng vận hoá và chuyển hoá; dẫn đến khí – huyết uất trệ. Phủ vị trường không được nuôi dưỡng đầy đủ, giảm khả năng co bóp. Bệnh tiến triển từ từ.

Thời kỳ đầu, vị thu nạp hoá giáng giảm mộc uất khắc thổ.Đó là chứng “tỳ hư can uất”.

Phương pháp điều trị phải bồi thổ ích trung – thư can hoà vị.

Mặt khác, tỳ vị bất hoà, không kiện vận được dẫn đến thấp thịnh hại tỳ, lâu ngày tỳ dương bị thương tổn, làm cho thấp uẩn hoá nhiệt, nhiệt làm thương âm.Đó là chứng tỳ vị hư hàn hoặc vị âm hao hư pháp. Lúc này điều trị phải ôn trung tán hàn, kiện tỳ hoà vị hoặc dưỡng âm ích vị – thanh hoá thấp nhiệt.

Thời kỳ cuối của bệnh là trung khí hư tổn, khí – huyết uất trệ, khí hư huyết ứ. Phương pháp điều trị phải bổ trung ích khí – hoạt huyết hoá ứ.

+ Nguyên nhân bệnh sinh theo YHCT:

Vị là bể của thủy cốc, là nguồn gốc hoá sinh của khí huyết đồng thời là phủ đa khí đa huyết, ưa thông mà ghét ứ trệ nên bệnh ở vị không chỉ ảnh hưởng đến khí mà còn ảnh hưởng đến huyết gây nên bệnh huyết ứ. Bệnh tuy thuộc vị nhưng lại quan hệ chặt chẽ với tỳ và can: can tàng huyết, vị chủ thu nạp làm chín nhừ thức ăn; can thuộc mộc, vị thuộc thổ; nếu can mất điều đạt thì vị khí uất trệ làm cho huyết hành không được nên sinh đau. Tỳ thống nhiếp huyết, chủ vận hoá, tương quan biểu lý với vị, một thăng một giáng cùng với vị hoá sinh khí huyết. Nếu tỳ khí hư nhược, vận hoá kém, thăng giáng thất thường gây khí – huyết uất trệ lại tại vị. Thời kỳ đầu, đa phần bệnh thuộc khí; thời kỳ sau thường bệnh chuyển đến huyết.

2. Biện chứng luận trị.

Thể can uất tỳ hư:

+ Vị quản chướng đau, đau lan ra 2 bên sườn, ăn uống kém; ăn vào đau tăng, mệt mỏi, gày xanh; hay buồn nôn và nôn, ợ hơi, ợ chua; đại tiện lỏng, nát; lưỡi bệu, chất lưỡi hồng, rêu lưỡi trắng mỏng; mạch huyền tế.

+ Phương pháp trị liệu: bổ ích trung thổ – thư can hoà vị.

+ Phương thuốc: “hương xa lục quân tử thang” và “tứ nghịch tán” gia giảm.

2.2. Thể tỳ vị hư hàn.

+ Tỳ vị hư, lại ăn thức ăn sống lạnh, gặp phải hàn tà làm ngưng trệ dương khí của trung tiêu; vị mất thông giáng ảnh hưởng đến thu nạp thủy cốc và vận hoá tinh hoa thức ăn; thượng vị đau liên miên không có chu kỳ, khi đau đựợc xoa bóp thì dễ chịu (thiện án), khi thời tiết ấm hoặc chườm nóng thì giảm đau; ăn kém, đại tiện phân nát, nôn ra ra nước trong; mệt mỏi vô lực, sợ lạnh, chi lạnh; chất lưỡi nhợt, rìa lưỡi có hằn răng, rêu lưỡi trắng mỏng; mạch trầm tế nhược.

+ Phương pháp điều trị: ôn trung tán hàn – kiện tỳ hoà vị.

+ Phương thuốc thường dùng: hợp phương “hoàng kỳ kiến trung thang” và “lý trung thang” gia giảm.

2.3. Thể vị âm hư hao:

+ Can khí uất kết, hoá nhiệt, hoá hoả, hoặc hàn tà hoá nhiệt; nhiệt làm tổn thương vị âm dẫn đến vị âm hư hao gây nên: thượng vị đau âm ỉ, liên miên; phiền khát, lười ăn, miệng đắng, họng khô; đại tiện thường táo; chất lưỡi giáng đỏ, rêu lưỡi vàng nhờn hoặc lưỡi không rêu, lưỡi khô ít tân dịch; mạch huyền hoạt tế hoặc tế sác.

+ Phương pháp điều trị: dưỡng âm ích vị, thanh hoả thấp nhiệt.

+ Phương thuốc thường dùng: hợp phương “ ích vị thang” và “liên phác ẩm” gia giảm.

2.4.Thể khí hư huyết ứ:

+ Bệnh lâu ngày, khí huyết hư sinh ra chứng ứ gây nên: thượng vị đau nhói từng cơn hoặc đau như dao cắt, đau cố định, ấn vào đau tăng (cự án); có thể nôn ra máu hoặc ỉa ra phân đen. Đa số có triệu chứng trung khí bất túc như: mệt mỏi ăn kém, tâm quí, khí đoản; chất lưỡi hồng tím, lưỡi có ban điểm ứ huyết, rêu lưỡi trắng mỏng hoặc vàng mỏng; mạch trầm, tế, sáp.

+ Phương pháp điều trị: bổ trung ích khí – hoạt huyết hoá ứ.

+ Phương thuốc thường dùng: hợp phương “bổ trung ích khí” và “tứ vật đào hồng thang” gia giảm.

3. Thuốc nghiệm phương.

Theo kinh nghiệm của Thiện Triệu Vĩ (Bắc Kinh, 2000) :

+ Chẩn đoán thể bệnh khí hư huyết ứ dựa vào:

Triệu chứng của viêm teo miêm mạc dạ dày (CAG).
Triệu chứng huyết ứ (coi trọng dấu hiệu giãn hệ thống tĩnh mạch dưới lưỡi. Dựa vào độ dãn, mầu sắc, độ gấp khúc của hệ thống tĩnh mạch dưới lưỡi, tác giả chia thể khí trệ huyết ứ làm 3 mức độ: nặng, vừa và nhẹ).

+ Điều trị: tuy rằng biểu hiện chủ yếu của bệnh là hư thực thác tạp nhưng hư và ứ là chính. Vì vậy, khi điều trị cần coi trọng pháp hoạt huyết – hoá ứ. Mặt khác ở giai đoạn cuối của bệnh (CAG), thường có biến chứng loét, dịch mật trào ngược vào dạ dày, cũng có thể nhiễm Hp (Helicobacter pylory). Do đó trước hết phải ưu tiên điều trị triệu chứng, đó là áp dụng “cấp trị tiêu”.

+ Phương thuốc hạch tâm:

Đan sâm

30g

Hồng hoa

10g

Đương quy

15g

Tam thất

Nga truật

+ Gia giảm:

15g

Tiên hạc thảo

12g.

– Nếu khí hư thì phải thêm: đẳng sâm, hoàng kỳ, bạch truật, ý dĩ.

Nếu hư hao thì gia thêm: : bào khương, phụ tử chế.
Nếu âm hư thì phải thêm: sa sâm, mạch môn đông, thạch hộc.
Nếu thấp trọc thịnh thì gia thêm: thương truật, hậu phác, bán hạ, trần bì.
Nếu thực trệ thì gia thêm: kê nội kim, sơn
Nếu nội nhiệt thì gia thêm: hoàng cầm, bồ công
Nếu khí uất thì gia thêm: sài hồ, uất kim, xuyên luyện tử.

Mỗi ngày một thang, uống 2 lần sau bữa ăn 30 phút; 3 tháng là một liệu trình. Một đợt

điều trị dùng 2 liệu trình.

+ Riêng thể huyết ứ, Thiện Triệu Vĩ chia ra 5 mức độ.

Khí trệ huyết ứ.

+ Phương pháp điều trị: hành khí, hoạt huyết hoá ứ.

+ Phương thuốc: “Kim linh tử tán” gia giảm:

Xuyên luyện tử	10g	Mộc hương	6g
Chỉ xác	9g	Huyền hồ	10g
Đan bì	10g	Đan sâm	12g.
Xích thược	12g
– Hàn ngưng huyết ứ:

+ Phương pháp điều trị: Ôn vị tán hàn – hành khí hoá ứ.

+ Phương thuốc: “Lương phụ hoàn” gia giảm:

Cao lương khương	10g	Hương phụ	12g
Trần bì	10g	Đan sâm	12g

Xích thược 12g Huyền hồ 12g.

Hoả uất huyết ứ:
Phương pháp điều trị: thanh nhiệt -hoá ứ – chỉ thống.
Phương thuốc: “Hoá can tiễn” gia giảm:

Mẫu đơn bì Trần bì Sao chi tử	10g 9g 9g	Thanh bì Xích thược Đan sâm	10g 9g 12g
Hương phụ	6g	Huyền hồ	10g.
Uất kim	10g
+ Trung hư huyết ứ:

Phương pháp điều trị: ôn trung tán hàn – hoá ứ chỉ thống.
Phương thuốc “Hoàng kỳ kiến trung thang” gia giảm:

Quế chi Chích cam thảo	10g 10g	Hoàng kỳ Sinh khương	12g 10g
Đại táo	0g	Xích thược	12g
Đan sâm	12g	Quy vĩ	10g
Huyền hồ sách	10g	Xuyên luyện tử	10g.
+ Vị lạc ứ trở:

Phương pháp điều trị: hoạt huyết hoá ứ – thông lạc chỉ thống.
Phương thuốc: “Thất tiếu tán” gia giảm:

Ngũ linh chi	10g	Bồ công anh	12g
Quy vĩ	12g	Xích thược	10g
Hương phụ	10g	Huyền hồ	10g
Đan sâm	10g	Đan bì	10g Trần bì 6g