Âm – dương là 2 cương lĩnh tổng quát để đánh giá xu hướng chung của bệnh, vì các hiện tượng hàn nhiệt hư thực luôn phối hợp với nhau. Sự mất thăng bằng âm dương có 2 hình thức là thiên thắng (âm thịnh, dương thịnh), và thiên suy (âm suy, dương hư, vong âm, vong dương).

1. Âm chứng và dương chứng:

Âm chứng là chứng sinh ra bởi hiện tượng âm thiên thắng, thuộc chứng thực hàn, đó là do âm thịnh sinh nội hàn.

Dương chứng là chứng sinh ra bởi hiện tượng dương thiên thắng, thuộc chứng thực nhiệt, đó là do dương thịnh sinh ngoại nhiệt.

ÂM CHỨNG	DƯƠNG CHỨNG
Người lạnh, bụng lạnh	Tay chân ấm
Tinh thần mệt mỏi	Tinh thần hiếu động
Thở nhỏ, nói nhỏ	Thở to, thô
Thích ấm, không khát	Sợ nóng, khát nước
Tiểu tiện trong dài, đại tiện lỏng	Tiểu tiện đỏ, đục, ít, đại tiện táo
Nằm quay vào trong	Nằm quay ra ngoài
Mặt trắng bợt	Mặt đỏ
Lưỡi nhợt	Lưỡi đỏ
Mạch trầm nhược, hoặc trầm vi	Mạch hoạt sác, hoặc phù sác có lực
Điều trị: Trừ hàn	Điều trị: Thanh nhiệt tả hoả.

2. Âm hư và dương hư:

– Âm hư phần tân dịch và huyết không đủ. Phần dương trong cơ thể nhân phần âm hư mà nổi lên sinh chứng hư nhiệt, gọi là âm hư sinh nội nhiệt.

– Dương hư do công năng trong cơ thể bị giảm sút, dương khí không ra ngoài được, phần vệ bị ảnh hưởng nên sinh chứng hư hàn, gọi là dương hư sinh ngoại hàn.

3. Vong âm, vong dương.

– Vong âm là hiện tượng do mất tân dịch quá nhiều (ra mồ hôi, ỉa chảy) mà gây ra. Vì âm và dương nương tựa nhau nên khi mất tân dịch đến giai đoạn nào đó thì âm không nuôi dưỡng được dương mà sinh chứng vong dương, còn gọi là chứng thoát dương (choáng, truỵ tim mạch).