Thanh yên: công dụng và những điều cần biết

Thanh yên còn gọi là Chanh yên. Cây có tên khoa học là  Citrus medica L. ssp. bajoura Bonavia. Cây thuộc họ Cam (Rutaceae). Thanh yên có công dụng trị ho đờm, buồn nôn, tức ngực. Ngoài ra cây còn có triển vọng hỗ trợ điều trị đái tháo đường, rối loạn lipid máu

Thanh yên là gì?

Mô tả

Cây thanh yên là cây gỗ nhỏ, cao từ 2,5 m đến 5 m.

Lá mọc so le, hình bầu dục, dài 6-11cm, rộng 4-6 cm. Lá có đầu tù, gốc tròn răng cưa ở mép.

Cuống lá dài khoảng 1 cm, không có cánh.

Hoa mùi thơm, màu trắng pha lẫn tím đỏ. Cụm hoa mọc thành chùm 2-3 hoa, có khi mọc đơn độc. Đài hoa 5 rãnh hình tam giác chẵn. Tràng hoa 5 cánh nhẵn. Nhị 4-5. Bầu hình trứng.

Quả ra vào tháng 6, kích thước (12 – 20) x (8 – 12) cm. Quả hình trái xoan, núm quả lõm, đầu nhô cao. Vỏ ngoài dày sần sùi, màu vàng chanh khi chín,mùi dịu và thơm. Cùi xốp màu trắng, dịu, tạo thành phần chính của quả. Thịt quả ít, màu trắng, vị chua, hơi đắng.

Phân bố

Thanh yên là loài chủ yếu của Ấn Độ, Mianma và vùng Địa Trung Hải. Tại Việt Nam, cây này được trồng từ Lạng Sơn đến Lâm Đồng

Thu hái, bảo quản

Quả thu hái lúc màu vàng tươi. Cắt dọc hoặc ngang chiều dày 0.5-1cm, phơi hoặc sấy nhẹ.

Rễ và lá thu hái quanh năm, dùng tươi hoặc phơi, sấy khô.

Bộ phận dùng

Quả, rễ, lá (Fructus, Pericarpium, Radix et Folium Citri Medicae)

Tác dụng của thanh yên

Thành phần hoá học

Một loại tinh dầu giàu limonen, dipenten được chiết từ từ vỏ quả thanh yên. Ngoài ra còn một vài chất phát quang citrapten, chtral, một aldehyd… Cùi quả thanh yên chứa hesperosid như chanh. Hoa có tinh dầu thơm gần như tinh dầu cam.

Vỏ quả có tinh dầu 6,5 – 9% chứa citral, limonen, dipcnten. Thêm phcmanthren, acetat gcranyl, acetat linallyl. Ngoài ra còn vỏ quả còn chứa hesperidin, pectum,

Ruột có acid citric.

Hạt thanh yên chứa limonin, obacunon và momilim citrusin.

Nomilin là limonoid chính (chất đắng chủ yếu) có trong các bô phận của quả nhưng nhiều nhất trong hạt.

Tính chất dược lý:

Hoạt tính hạ đường huyết và kháng cholinestearase

Vỏ chứa monoterpens và sesquiterpenes chống oxy hoá. Ức chế sự tiến triển của một số bệnh mạn tính như tiểu đường, Alzheimer.
Quả có tác dụng tăng tiết Insulin và giảm béo, có lợi cho bệnh nhân đái tháo đường typ 2.

Hoạt tính giảm đau

Nước sắc từ cây chứa flavonoid và các hợp chất phenolic có tác dụng giảm đau.

Hoạt tính chống ung thư

Một số loại rau quả có nhiều chất chống oxy hoá. Do có chứa phenol, vitamin C, vitamin E, beta-carotene và lipotene. Thanh yên là một trong số đó. Nghiên cứu cho thấy nước ép từ quả nửa chín nửa xanh thì hiệu quả hơn so với nước ép trái chín.

Hoạt tính giảm cholesterol và lipid máu

Chiết xuất từ hạt với liều 200 và 400mg/kg/ngày giảm đáng kể đường huyết đói, lipid máu. Liều 400 mg/kg/ngày tăng đáng kể HDL ở chuột mắc bệnh tiểu đường.

Hoạt tính tẩy giun

Chiết xuất từ lá ức chế hấp thu glucose ở kí sinh trùng, làm giảm tổng hợp glycogen. Thêm nữa, kích hoạt thụ thể cholinergic nicotininc ở giun, dẫn đến khử cực hoặc tăng phân cực dai dẳng.

Hoạt tính kháng khuẩn

Chiết xuất từ vỏ ức chế Staphylococcus aureus, Proteus vulgaris. Klebsiella pneumonia, Eschheria coli, Bacillus subtilis và Pseudomonas aeruginosa.

Công dụng, cách dùng, liều dùng

Công dụng

Theo y học cổ truyền

Thanh yên có vị cay, đắng, chua, tính ấm. Quy kinh can, phế, tỳ.

Tác dụng lý khí chỉ thống, chỉ ẩu, hoá đàm, thư uất, lợi cách

Dùng điều trị các chứng tức ngực, buồn nôn.

Chữa đau dạ dày, đầy trướng, khó tiêu, ho nhiều đờm loãng.

Vỏ quả dùng làm mứt kẹo, hỗ trợ trị ho, buồn nôn.

Dịch chiết từ cây có tác dụng trị giun, chống nôn

Rễ thanh yên trị giun, táo bón, nôn, sỏi niệu đạo.

Hạt Thanh yên trừ giun, hạ sốt.

Liều dùng

40-60g vỏ hoặc 20-30g rễ hay lá, dạng thuốc sắc.

Bài thuốc từ thanh yên

Chứng ho đờm

Vỏ  hoặc cùi quả thanh yên rửa sạch, dùng tươi. Đem nhai nhuyễn, nuốt phần nước. Thực hiện mỗi 2 lần/ngày trong 5-7 ngày làm tan đờm, giảm ho.

Ợ hơi, nôn mửa, kém ăn

Thanh yên 02 quả, Xuyên bối mẫu 90g, Đương quy (sao) 45g, Bạch thông thảo 30g, Tây qua bì 30g, Cát cánh 9g. Đem thái nhỏ, sắc thành dịch đặc uống. Hoặc chế thành hoàn, mỗi lần uống 9g với nước đun sôi để nguội.

Giảm mệt mỏi do làm việc căng thẳng:

Lấy 2 quả thanh yên tươi hoặc khô, thái nhỏ, đun sôi. Dùng nước này tắm giúp cải thiện căng thẳng.

Kết luận

Thanh yên có tác dụng hỗ trợ trị ho, ho đờm, buồn nôn, trị giun. Dược liệu này còn được nghiên cứu nhiều tác dụng trên đái tháo đường, kháng viêm. Thanh yên còn chống oxy hoá, giúp bảo vệ tế bào, ức chế phát triển tế bào ung thư.